Mianem zręczności manualnej lub małej motoryki określa się koordynację ruchową małych mięśni (przede wszystkim dłoni i palców) z oczami. Poziomy sprawności manualnej są bardzo złożone. Zadania te kontroluje układ nerwowy.
Umiejętności motoryczne zazwyczaj dzieli się na dwie grupy: duże zdolności motoryczne oraz motorykę małą. Duża motoryka jest zaangażowana w ruch i koordynację ramion, nóg i innych dużych części ciała. Obejmuje ona działania takie jak bieganie, raczkowanie, pływanie. Mała motoryka jest zaangażowana w bardziej precyzyjne ruchy wykonywane nadgarstkami, rękami, palcami i stopami. Obejmuje ona mniejsze czynności, na przykład chwytanie przedmiotów między kciuk a inne palce, pisanie, a nawet mruganie. Te dwie grupy działają razem, aby zapewnić pełną koordynację.
W jakim wieku rozwija się zręczność manualna?
Przez każdy etap rozwojowy życia dziecka i przez całe życie człowieka umiejętności motoryczne stopniowo się rozwijają. Po raz pierwszy są one widoczne już na początkowym etapie rozwoju dziecka w niemowlęctwie, wieku przedszkolnym i szkolnym. Podstawowe umiejętności motoryczne są rozbudowywane stopniowo i zazwyczaj są w pełni opanowane w wieku 6-12 lat. Dotyczy to dzieci, które rozwijają się zgodnie ze swoim wiekiem, ćwiczą i wykorzystują odpowiednie mięśnie w trakcie uprawiania sportu, gry na instrumencie lub korzystania z komputera. Jeżeli jest to konieczne, terapia zajęciowa może pomóc poprawić ogólne umiejętności motoryczne.
Niemowlęta
Pierwsze umiejętności motoryczne, począwszy już od urodzenia, to mimowolne odruchy. Najbardziej wymierny jest odruch darwinowski, bardzo prymitywny, obserwowany u wszystkich noworodków naczelnych. To mimowolne ruchy mięśni, które często zanikają po pierwszych dwóch miesiącach życia. Po ośmiu tygodniach dziecko zaczyna dobrowolnie dotykać palcami przedmiotów. Jednak nadal nie jest w stanie niczego chwycić.
Dopiero za dwa do pięciu miesięcy dziecko zacznie rozwijać swoją koordynację ręka-oko, co pozwala na opanowanie umiejętności chwytania. Wówczas przydadzą się zabawki – gryzaki, szeleszczące maskotki lub grzechotki.
W 1952 roku Jean Piaget odkrył, że zanim niemowlę będzie w stanie sięgnąć po przedmiot, który widzi, wykazuje ono koordynację ręka-usta. W badaniu przeprowadzonym przez Esther Thelen na temat kontroli postawy w okresie niemowlęctwa zastosowano podejście dynamiczne do obserwowania rozwoju motorycznego. Wyniki sugerują, że wczesne osiągnięcia są ograniczone niestabilnością głowy i ramion. Relacji między postawą a osiągnięciem nie można badać osobno. Tak więc kontrola głowy i stabilność ciała są niezbędne do pojawienia się chwytania.
Następny etap rozwojowy trwa od siedmiu do dwunastu miesięcy, kiedy zaczyna rozwijać się szereg drobnych zdolności motorycznych. Obejmują one między innymi poprawę wzroku, wskazywanie palcem wskazującym, płynne przenoszenie przedmiotów z jednej ręki do drugiej, a także użycie uchwytu kleszczowego (z kciukiem i palcami wskazującymi) do precyzyjnego podnoszenia małych obiektów. Wiele czynników wpływa na chwytanie, gdy niemowlę ma siedem miesięcy. Maluch będzie miał większą szansę na uchwycenie przedmiotu z uwagi na fakt, że może samodzielnie usiąść. Dlatego niemowlę nie przewróci się i jest w stanie bardziej stabilnie trzymać coś w dłoni. Dobrym pomysłem są wówczas gry zręcznościowe.
Małe dzieci
Od czasu, gdy dziecko skończy rok, jego zdolności motoryczne rozwijają się na tyle, że może ono manipulować drobnymi przedmiotami z większą świadomością. Wówczas zaczyna ono również identyfikować obiekty ze względu na ich kształt, rozmiar oraz wagę. Poprzez angażowanie się w zabawę, dziecko uczy się bezpośrednio, że niektóre przedmioty są ciężkie, przez co ich poruszenie wymaga większej siły; niektóre są małe i łatwo prześlizgują się przez palce, a inne przedmioty rozpadają się i mogą zostać ponownie połączone. Ten rodzaj zabawy jest niezbędny do rozwoju nie tylko umiejętności motorycznych dziecka, ale także do nauki działania świata.
To na tym etapie rozwoju umiejętności motorycznych maluch będzie pokazywał dominację ręki. Przydadzą się więc klocki i układanki, pozwalające na manipulowanie przedmiotami.
Przedszkole
Zazwyczaj dzieci uczęszczają do przedszkola w wieku od 2 do 6 lat. W tym czasie dziecko jest w stanie chwytać przedmioty za pomocą statycznego chwytu, który jest połączeniem palca wskazującego, kciuka i palca środkowego. Umiejętności motoryczne przedszkolaka są umiarkowane, pozwalają jednak dziecku wycinać kształty z papieru, rysować lub naśladować linie pionowe za pomocą kredek, zapiąć guziki na ubraniach i podnosić przedmioty. Przedszkolaki rozwijają także zmysłową świadomość i interpretują swoje otoczenie, wykorzystując swoje zmysły i koordynując ruchy w oparciu o nie. To najlepszy moment na zaproponowanie dziecku różnorodnych zabaw artystycznych, plastycznych.
Dzieci w przedszkolu wykorzystują swoje zdolności motoryczne do sortowania i manipulowania geometrycznymi kształtami, tworząc wzory, i używając narzędzi pomiarowych do budowania swoich umiejętności matematycznych. Używając narzędzi do pisania i czytania, budują swój język. Działalność artystyczna, jak cięcie i klejenie papieru oraz malowanie palcami, rozwija ich kreatywność. Rodzice mogą wspierać ten rozwój, interweniując, gdy dziecko nie wykonuje poprawnie danej czynności motorycznej.
Zaburzenia rozwojowe mogą sprawić, że dziecko nie będzie w stanie wykonywać pewnych czynności ruchowych, takich jak rysowanie czy budowanie z klocków. Umiejętności motoryczne nabyte podczas tego etapu, pomagają w późniejszym rozwoju i zrozumieniu działań takich jak nauka i czytanie.
Wiek szkolny
W wieku od 5 do 7 lat umiejętności motoryczne rozwiną się w znacznie większym stopniu i są obecnie udoskonalane. Gdy dziecko wchodzi w interakcję z przedmiotami, ruchy łokci i ramion powinny być mniej widoczne, podobnie jak ruchy nadgarstka i palców. Dziewczynki w wieku od 3 do 5 lat rozwijają swoje umiejętności ruchowe bardziej niż chłopcy. Chłopcy osiągają wyższe umiejętności motoryczne później, w wieku około 5 lat i więcej. Wówczas przydadzą się zabawki sportowe, pozwalające na spożytkowanie nadmiaru energii.
Dzieci powinny mieć możliwość wykonywania precyzyjnych cięć nożyczkami, na przykład wycinania kwadratów. Ruchy dziecka powinny stać się płynne, gdy ręce i dłonie stają się bardziej zsynchronizowane ze sobą. Dziecko powinno również umieć pisać dokładniej na liniach, a także zapisywać litery i cyfry z większą jasnością. Jeśli chodzi o rozwój motoryczny i wyniki sportowe, chłopcy są z natury nieco bardziej aktywni fizycznie niż dziewczęta i trudniej im przychodzi pozostawanie w bezruchu przez dłuższy czas. Wynika to z wczesnego rozwoju zdolności motorycznych, które następuje u chłopców szybciej niż u dziewczynek. W ciągu pierwszych 2-3 lat szkoły podstawowej, ogólne zdolności motoryczne są podobne u dziewcząt i chłopców z podstawowymi umiejętnościami, takimi jak bieganie, skakanie i rzucanie piłką. Jednak chłopcy zaczynają rozwijać bardziej motorykę dużą, która daje im przewagę w zajęciach, w których dziewczęta wciąż pracują nad podstawami. Wysoki poziom energii chłopców i możliwość bycia częścią dużej grupy wynikają z ich ogromnych umiejętności motorycznych. Ogólnie rzecz biorąc, dziewczynki mają tendencję do pozostawania w tyle za chłopcami pod względem zaawansowania motoryki ogólnej pod koniec szkoły podstawowej.
Powszechne problemy
Drobne zdolności motoryczne mogą zostać osłabione z powodu urazu, choroby, udaru, wrodzonych deformacji, porażenia mózgowego lub zaburzeń rozwojowych. Problemy z mózgiem, rdzeniem kręgowym, nerwami obwodowymi, mięśniami lub stawami mogą również wpływać na zdolności motoryczne i mogą zmniejszać tym samym kontrolę nad swoim ciałem. Jeśli niemowlę lub dziecko do piątego roku życia nie rozwija swoich drobnych zdolności motorycznych, będzie wykazywać oznaki trudności w kontrolowaniu skoordynowanych ruchów ciała dłoni, palców i twarzy. U małych dzieci opóźnienie w umiejętności siedzenia lub nauki chodzenia może być wczesnym sygnałem, że pojawią się problemy z umiejętnościami motorycznymi. Dzieci mogą również wykazywać oznaki trudności w zadaniach takich jak wycinanie, rysowanie linii, składanie ubrań, trzymanie ołówka i pisania oraz zapinanie zamka błyskawicznego. Są to zadania wymagające umiejętności motorycznych, a jeśli dziecko ma z nimi trudności, może mieć słabą koordynację wzrokową i potrzebować terapii, aby poprawić swoje umiejętności.